خەلیل عەبدوڵڵا
حەننا بەتاتۆ، بیرمەند و كۆمەڵناس و مێژوونووسێكی ناوداری فەلەستینییە، خاوەنی چەند كتێبكی زانستییە سەبارەت بە مێژووی هاوچەرخی عیراق و سوریا، ئەو كتێبانەی لە ڕوانگەی چینایەتیی ماركسیزم و دیدی كۆمەڵناسیی ماكس ڤەیبەرەوە نووسیووە، ئەو كتێبانە بەشێوەیەكی زانستی نووسراون و زانیاریی ورد و بەنرخیان تێدایە و كەلێنێكی مێژووی هاوچەرخی عیراق و سوریایان پڕكردۆتەوە و بوونەتە سەرچاوەی بەهاداری زانستی بۆ توێژەران وسیاسەتمەداران. حەننا بەتاتۆ، ساڵی 1926 لە شاری قودسی فەلەستین لە دایك بووە و هەر لەو شارە قۆناغەكانی خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی وئامادەیی تەواو كردووە. ساڵی 1948 فەلەستینی بەجێهێشتووە و ڕووی كردۆتە ئەمریكا و لەو ێ درێژەی بەخوێندن داوە و لە ساڵانی ( 1953 – 1951) لە قوتابخانەی ئیدمۆند ویڵش بۆ كاروباری دەرەوە لە زانكۆی جۆرج تاون بڕوانامەی لیسانسی بەدەستهێناوە. ساڵی 1960 لە زانكۆی هارڤارد بڕوانامەی دكتۆرای وەرگرتووە، تێزی دكتۆراكەی لەسەر عیراق بووە بە ناونیشانی ( سەرۆك هۆز و جووتیار لە عیراق 1958 – 1917).ساڵانی (1982 – 1962 ) لە زانكۆی ئەمریكی لە بەیرووت و لە ساڵانی ( 1994 – 1982) لە زانكۆی جۆرج تاونی ئەمریكی دەرسی وتۆتەوە. ئەگەرچی حەننا بەتاتۆ خەڵكی فەلەستین بووە، كەچی بایەخی زۆری بە لێكۆڵینەوە لە سەر عیراق داوە و لە ساڵانی كۆتایی پەنجاكانەوە بایەخی بەجوڵانەوە شۆڕشگێڕییەكان لە عیراق داوە،كتێبێكی س ێ بەرگی بە زمانی ئینگلیزی لەسەر عیراق نووسیوە، بەرگی یەكەمیان بەناوی ( عیراق، چینە كۆمەڵایەتییەكان و جووڵانەوە شۆڕشگێڕییەكان لەسەردەمی عوسمانی تا دامەزراندنی كۆمار)، بەرگی دووەمیان بە ناونیشانی (عیراق، حزبی شیوعی)، بەرگی سێهەمیان بە ناونیشانی (عیراق، شیوعییەكان و بەعسییەكان و ئەفسەرانی ئازادیخواز). هەر س ێ بەرگەكە لەلایەن (عەفیف ئەلڕەزاز) ەوە بۆ سەر زمانی عەرەبی وەرگێڕدراون. حەننا بەتاتۆ لە بەرگی یەكەمی كتێبەكەیدا (عیراق، چینە كۆمەڵایەتییەكان و جووڵانەوە شۆڕشگێڕییەكان لەسەردەمی عوسمانی تا دامەزراندنی كۆمار)، تیشك دەخاتە سەر موڵكدار و بازرگان و سەرمایەدار و دەسەڵات و جووڵانەوە شۆڕگێڕییەكان و شێوازی بیركردنەوە و ڕەفتاری سیاسی و پێگەی كۆمەڵایەتی و سەرچاوەی داهاتیان لەعیراقدا. حەننا بەتاتۆ لە بەرگی دووەمی كتێبەكەیدا (عیراق، حزبی شیوعی)، بەشێوەیەكی ورد و فراوان باسی مێژووی حزبی شیوعیی عیراق و سەرەتا و بیروباوەڕ و ژیانی ڕێكخراوەیی ئەو حزبە دەكات و ئاماژە بەوە دەكات حزبی شیوعی لەو كاتەدا پێگەیەكی جەماوەری فراوانی هەبووە و كاریگەری لە سەر خەڵك بە گشتی و ڕووناكبیران بەتایبەتی هەبووە. حەننا بەتاتۆ بۆ نووسینی ئەم بەرگەی كتێبەكەی لەسەر حزبی شیوعیی عیراق، سوودی زۆری لە تۆماری زانیارییە نهێنییەكانی پۆلیس و ئاسایش و ڕاپۆرتی هەواڵگریی بەریتانیا و ئەدەبیاتی حزبی شیوعی وەرگرتووە. هەروەها چەند جارێك سەردانی عیراقی كردووە و بۆ وەرگرتنی زانیاری زیاتر چاوپێكەوتنی لەگەڵ چەندین سەركردە و كادری پێشكەوتوو و زیندانیانی سیاسیی حزبی شیوعیی عیراق كردووە و بۆ لیكۆڵینەوە و دەوڵەمەندكردنی بەرگی دووەمی كتێبەكەی سوودی لێوەرگرتوون. باسی ئەوەش دەكر ێ كە عەبدولكەریم قاسمی بینیوە و لەڕێی ئەوەوە دۆسیەی نهێنی دەزگا ئەمنییەكانی سەردەمی پاشایەتی دەستكەوتووە. حەننا بەتاتۆ لە بەرگی سێهەمی كتێبەكەیدا (عیراق، شیوعییەكان و بەعسییەكان و ئەفسەرانی ئازادیخواز) دا، باسی جوڵانەوەی ئەو س ێ لایەنە دەكات و ئاماژە بەوە دەكات كە جوڵانەوەكانیان تەعبیری لەچینی ناوەڕاست كردووە، هەروەها تیشك دەخاتە سەر ڕەگ و ڕیشەی فیكری و ڕێكخراوەیی و ژیانی ناوخۆیی شیوعییەكان و بەعسییەكان وئەفسەرە ئازادیخوازەكان و بەخوێنەریان
دەناسێن ێ. حەننا بەتاتۆ، كتێبێكی تری هەیە بەناونیشانی سەرۆك هۆز و جووتیار لە عیراق (1958 – 1917 )، ئەم كتێبە نامەی دكتۆراكەیەتی كە بەزمانی ئینگلیزی نووسیویەتی و ساڵی 1960 پێشكەشی زانكۆی هارڤاردی ئەمریكای
كردووە، ئەم نامەی دكتۆرایە تا ئێستا بە زمانی ئینگلیزی چاپنەكراوە. د. سادق عەبد عەلی ترخێم لە ئەرشیفی زانكۆی هارڤاردا ئەو نامەی دكتۆرایەی بینیوە و بە ناوەرۆكەكەی سەرسام بووە، داوای لە خاتوو )ڤێرجینیا هونت( بەرپرسی بەشی ئەرشیفی ئەو زانكۆیە كردووە كە كۆپییەكی لەو نامەیە بدات ێ بۆ ئەوەی بۆ سەر زمانی عەرەبی وەریبگێڕێت، ئەویش ڕازی بووە و نووسخەیەكی داوەتێ و ئەویش بۆ سەر زمانی عەرەبی وەریدەگێڕێ و ساڵی 2018 چاپ و بڵاو دەكرێتەوە. مامۆستا سدیق ساڵح لەزمانی عەرەبییەوە ئەو كتێبەی بۆ سەر زمانی كوردی وەرگێڕاوە و ساڵی 2021 چاپ و بڵاویكردۆتەوە. ئەم كتێبە توێژینەوەیەكی وردە لەسەر پێگەی سەرۆك هۆز و جووتیار لە نێوان ساڵانی (1958 – 1917) حەننا بەتاتۆ بۆ نووسینی ئەم توێژینەوەیە ، سوودی لە دەیان سەرچاوە وەرگرتووە، هەروەها سوودی لە دۆسییە نهێنییەكانی پۆلیس و ئاسایشی سەردەمی پاشایەتی و ڕاپۆرتە نهێنییەكانی هەواڵگری بەریتانیا وەرگرتووە. حەننا بەتاتۆ، بەوردی تیشك دەخاتە سەر پێگە و نفوزی سەرۆك هۆزەكان لە هەموو قۆناغەكاندا و هۆكاری بەهێزی و لاوازییان دەخاتەڕوو. حەننا بەتاتۆ، ڕای وایە هەركاتێك پێگەی شارەكان بەهێز بووب ێ پێگەی سەرۆك هۆزەكان لاواز بووە، بەپێچەوانەشەوە هەركاتێكیش پێگەی شارەكان لاواز بووبێ ، پێگەی سەرۆك هۆزەكان بەهێز بووە .
بەتاتۆ، ئاماژە بەوە دەكات لەسەرەتای ساڵانی بیست و سییەكانی سەدەی ڕابردوودا، حكومەتی پاشایەتی بایەخی بە بەهێزكردنی پێگەی شارەكان ودامەزراندنی دەزگای هاوچەرخی نیشتمانی و لاوازكردنی پێگەی سەرۆك هۆزەكان داوە، بەڵام ساڵانی چلەكان و پەنجاكانی سەدەی ڕابردوو، حكومەتی پاشایەتی دەستی هاوكاری بۆ سەرۆك هۆزەكان درێژ كرد و بایەخی پێدان، ئەوەش بەمەبەستی ڕووبەڕووبوونەوەی هێزی نوێی دەستەبژێری ڕۆشنبیران و حزب و ڕكخراوە سیاسییەكان، كە مەترسییان بۆ سەر حكومەتی پاشایەتی دروستكردبوو.
بەتاتۆ ڕای وایە ئینگلیزەكان كە حاكمی باڵادەستی عیراق بوون و ئەو وڵاتە لە ژێر دەسەڵاتیاندا بووە، بەشێوازی جیا جیا پشتیوانیان لە سەرۆك هۆزەكان و بەهێزكردنی پێگەیان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان
كردووە. لەكۆتایی توێژینەوەكەیدا، حەننا بەتاتۆ گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی كە سەرۆك هۆزەكان تا شۆڕشی 14 ی تەممووزی 1958 حاكمی سنووری دێهاتی خۆیان بوون و بەری ڕەنجی جووتیارانیان خواردووە و لەدوای سەركەوتنی ئەو شۆڕشەوە پێگەی شار بەهێز و هی ئەوان لاواز بووە! حەننا بەتاتۆ، لە سروشتیی كۆمەڵگەی سوریشی كۆڵیوەتەوە و كتیبێكی بەناونیشانی )جووتیارانی سوریا، كوڕانی پیاوماقووڵانی لادێ و سیاسەتیان( بە زمانی ئینگلیزی هەیە، ئەو كتێبە لە لایەن عەبدوڵڵا فازڵ و رائید نەقشەبەندییەوە بۆ سەر زمانی عەرەبی وەرگێڕدراوەز بەتاتۆ لەو كتێبەدا سروشتیی دەسەڵاتی سیاسیی سوریا شیدەكاتەوە و دەگەڕێتەوە بۆ ڕەگ و ڕیشەی مێژوویی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیی پێكهاتەكانی ئەو وڵاتە و تیشك دەخاتە سەر بیروباوەڕی ئاینی و مەزهەبییان. ئەو كتێبە 25 فەسڵە و بەسەر چوار بەشدا
دابەشكراوە. بەشی یەكەمی كتێبەكە چوار فەسڵە، باسی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و ئابووری جووتیارانی سوریا دەكات و هەروەها ئاماژە بەو جیاكارییانە دەكات كە لە ڕووی ئاینی و موڵكداری و پێشینەی مێژوویی و پەیوەستبوون بە زەوی و ئامادەییان بۆ جەنگ لە جووتیاران كراوە. بەشی دووەمی كتێبەكە لە شەش فەسڵ پێكهاتووە، باسی شێوازەكانی ڕێكخستن و هۆشیاری و ڕەفتاری سیاسیی جووتیاران لە پێش هاتنە سەر حوكمی بەعسییەكانی سوریا لە ساڵی 1963 دەكات. حەننا بەتاتۆ باسی ڕێكخستنی پیشەیی و بیروباوەڕی سۆفیگەری و مەزهەبیی جووتیاران و شۆڕشەكانیان لە دژی حوكمی عوسمانی و ئینتیدابی فەرەنسی دەكات. هەروەها باسی ئەزموونی حزبی ئیشتراكی عەرەبی بە سەرۆكایەتیی ئەكرەم ئەلحۆرانی دەكات، كە یەكەم حزبی جووتیاری نوێ و ڕێكخراو بووە.
بەتاتۆ لە بەشی سێهەمی كتێبەكەیدا كە لە س ێ فەسڵ پێكهاتووە، باسی ڕیشەی لادێیی و جووتیاریی لە بیروباوەڕ و سیاسەتی
حزبی بەعسی سوریادا دەكات. هەروەها باسی بنەچەی لادێیی ئەو كەسانە دەكات كە پەیوەندییان بە حزبی بەعسەوە كردووە و دواتر بوون بە سەركردە لەو حیزبەدا. بەشی چوارەمی كتێبەكە كە لە 12 فەسڵا پێكهاتووە و زۆرینەی كتێبەكە پێك دەهێنێت. حەننا بەتاتۆ لەم بەشەدا، باسی سەردەمی حوكمڕانی حافز ئەسەد دەكات و ئاماژە بەوە دەكات كە حافزئەسەد یەكەم سەرۆكی وڵاتە لە سوریا كە لەخێزانێكی لادێییەوە هاتووە و دەسەڵاتی گرتۆتە دەست. هەروەها باسی نیزامی حافز ئەسەد و
قۆناغەكانی و قەیرانەكانی و سیاسەتی ناوخۆیی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكانی دەكات و بونیادی تائیفی و هۆزگەرایی و ناوچەگەری ئەو دەسەڵاتە بە وردی شیدەكاتەوە. حەننا بەتاتۆ، پڕۆژەی نووسینی كتێبێكی لە سەر فەلەستین هەبوو، هاوشێوەی
كتێبەكانی كە لەسەر عیراق و سوریا نووسیبوونی،زانیاری و بەڵگەنامەی زۆری بۆ نووسینی ئەو كتێبە كۆكردبۆوە، بەڵام مەرگ بواری نەدا ئەو كتێبە بنووسیت. دوای خزمەتێكی زۆر بە كایەكانی فیكری و مێژوویی، حەننا بەتاتۆ ڕۆژی 26 ی حوزەیرانی2000 لە تەمەنی 74 ساڵیدا لە شاری وینستدی ولایەتی كۆنیتیكتی ئەمریكا كۆچی دوایی كرد.
