خەلیل عەبدوڵڵا
سەعدی مالح، كەسایەتییەكی مەزنی كولتووریی فرە بەهرە بوو، لە بوارەكانی ئەدەب‌و توێژینەوەی زانستی‌و وەرگێڕاندا خزمەتێكی زۆری بەكایەكانی كولتووریی عەرەبی‌و سریانی‌و كوردی‌و مرۆڤایەتی كردووە.
سەعدی بویا تۆما ناوی تەواوی ئەم كەسایەتییە‌و بە د. سەعدی مالح ناسراوە.
ساڵی 1951 لە شارۆچكەی عەینكاوەی سەر بەپارێزگای هەولێر لەدایك بووە، لە ئامێزی خێزانێكی ڕۆشنبیری ئەو شارە پەروەردە بووە.
قۆناغەكانی خوێندنی سەرەتایی‌و ناوەندی‌و پەیمانگای مامۆستایانی لەشاری هەولێرە تەواو كردووە.
سەعدی مالح هەر لە سەرەتای ژیانی لاوییەوە خولیای خوێندنەوە بوو، بەبیروباوەڕی ماركسیزم سەرسام بوو، پەیوەندی بەحزبی شیوعیی عیراقەوە كرد‌و لەو حزبەدا خەباتی كرد، سەرباری تێكۆشانی سیاسی، بایەخی بەڕشتەكانی كولتوور بەگشتی‌و ئەدەب بەتایبەتی دا‌و بەرهەمەكانی لە ڕۆژنامە‌و گۆڤارەكانی عیراق‌و كوردستان‌و وڵاتانی دی بەزمانی عەرەبی بڵاودەكردەوە.
ساڵی 1977 وڵاتی بەجێهێشت‌و ڕووی كردە یەكێتیی سۆڤیەت‌و لە شاری مۆسكۆی پایتەخت گیرسایەوە.
لە ژیانی ئاوارەیی بایەخی بەخوێندن دا‌و ویستی بەشێوەیەكی ئەكادیمی لە ئەدەب بكۆڵیتەوە، هەر بۆیەش لەو بوارەدا خوێندی‌و بڕوانامەی ماستەر‌و دكتۆرای لە بواری ئەدەبدا بە دەستهێنا.
نامەی ماستەرەكەی لەسەر داهێنانی ئەدەبی‌و پەخشانی هونەری بوو، كە پەیمانگای ئەدەبیاتی گۆڕكیی سەر بە یەكێتیی سۆڤیەت لە مۆسكۆ بەدەستی هێنابوو.
نامەكەی دكتۆراكەشی تایبەت بوو بەزانستیی زمان‌و ئەدەب، بەناونیشانی (ئەدەبی هاوچەرخی عیراق لە تاراوگە)، لە پەیمانگای ڕۆژهەڵاتناسیی ئەكادیمیای زانستیی سۆڤیەت لە مۆسكۆ بەدەستی هێنابوو.
د.سەعدی خاوەنی زیاتر لە 40 كتێبی هەمە ڕەنگە، كە هەندێكیان لە نووسینی خۆین‌و ئەوانی دیكەی لە زمانی ڕووسی‌و زمانەكانی دیكەوە وەریگێڕاوە.
كتێبەكانی ( ڕۆژنامەگەریی كوردی لەعیراق، ڕۆژنامەگەریی حزبی شیوعیی عیراق 1844-1972، كەلەپووری ڕۆشنبیریی كەمینەكانی عیراق، ڕۆڵی كلدۆ ئاشوور لە ڕۆشنبیریی هاوچەرخی عیراقدا، عەمكا، شارەكان‌و جانتاكان، ڕۆژانەی بەیروت، لەچاوەڕوانی فەرەجوڵڵای قەهار، پاڵەوانەكانی قەڵای شەقیف، سێبەرێكی تر بۆ مرۆڤێكی تر، حیكایەتەكانی عەینكاوە) بە قەڵەمی ئەو نووسراون.
د.سەعدی مالح بەحوكمی بێ لە زمانی سریانیی دایك، زمانەكانی عەرەبی‌و كوردی‌و ئینگلیزی‌و ڕووسی‌و فەرەنسی بەباشی زانیوە، بەوەش سوودی لە سەرچاوەكانی ئەدەبیاتی ئەو گەلانە وەرگرتووە‌و دەیان ڕۆمان‌و چیرۆك‌و شانۆگەری‌و شیعری لەو زمانانەوە بۆ سەر زمانی عەرەبی وەرگێڕاوە‌و خەرمانی ڕۆشنبیری‌و هونەری‌و كتێبخانەی عەرەبی دەوڵەمەند كردووە.
دەیان لێكۆڵینەوەی زانستی‌و وتاری ئەدەبی لە گۆڤار‌و ڕۆژنامەكانی ناوخۆ‌و دەرەوەدا بڵاوكردۆتەوە.
بەحوكمی توانای بەرزی زانستی‌و زمانزانی، د.سەعدی مالح لە زانكۆكانی وڵاتانی ڕوسیا‌و كەندا‌و لوبنان‌و ئیمارات‌و ئۆزبەگستان، وانەی ئەدەبیاتی بە خوێندكارانی ئەو وڵاتانە وتۆتەوە.
دوای 28 ساڵ لە ژیانی ئاوارەیی، دوای ڕوخانی ڕژێمی دیكتاتۆری بەعس، د.سەعدی مالح گەڕایەوە بۆ عەینكاوای زێد‌و یادگاری منداڵی‌و گەنجی، قۆناغێكی نوێی خزمەتی ئەكادیمی‌و كولتووری دەستپێكرد.
لە بەشی ئینگلیزیی كۆلیجی زمانی زانكۆی سەلاحەدین وانەی ئەدەبی بەراوردكاریی بە خوێندكارانی ئەو بەشە وتەوە‌و دواتر بوو بەسەرۆكی بەشی ئینگلیزی ئەو زانكۆیە‌و خزمەتێكی زۆری زانستی پێشكەش بەو بەش‌و زانكۆیە كرد.
ساڵی 2007 كرا بە بەڕێوەبەری گشتیی ڕۆشنبیری‌و هونەریی سریانیی سەر بە وەزارەتی ڕۆشنبیری‌و لاوانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی حەوت ساڵ خزمەتی وەك بەڕێوەبەری گشتی‌و تا كۆچی دوایی، خزمەتێكی گەورەی ڕۆشنبیری‌و هونەری پێشكەش بە گەلانی كلدۆ ئاشور‌و مرۆڤایەتی كرد، لەلاپەڕە زێڕینەكانی مێژوودا بەشانازییەوە تۆمار دەكرێت.
پاش خزمەتێكی زۆر بە كایەكانی زانستی‌و ڕۆشنبیری‌و هونەری، ڕۆژی 30ی مایسی 2014 كۆچی دوایی كرد‌و لەڕێوڕەسمێكی ڕەسمی‌و میللیدا لە گۆڕستانی (ڕەجا)ی شارۆچكەی عەینكاوە بە خاكی نیشتمان سپێردرا، ڕاستە ئەو بە جەستە ڕۆیی‌و لە چاوان ون بوو، بەڵام بەهۆی كتێب‌و بەرهەمە زانستی‌و كولتوورییەكانییوە هەمیشە بەنەمری دەمێنێتەوە.
دروودی ڕێز‌و وەفاداری بۆ گیانی پاكی د.سەعدی مالح، ئەو پیاوەی لە عەینكاوەوە بۆ ئەوپەڕی دنیا، خزمەتی بە كولتووری گەلەكەی‌و هەموو مرۆڤایەتی كرد.