كورتة باسيَكى طوندى هةرمؤتة

د. هاوژین صلیوه

        هةرمؤتة ونديَكى ديَرينى مةسيحييةكانةو دةكةويَتة باشورى كؤية. لةكؤندا نزيكةى (3 كم ) ليَيةوة دووربووة، بةلآم ئيَستا بةهؤى فراوانبوونى شارى كؤية كةتةواو ليَكنزيك بوونةتةوةو تةنها ضةميَك سنورةكةى جيا دةكاتةوة. هةر لةديَرين زةمانةوة دانيشتوانى طوندى هةرمؤتة بة كشتوكالَ و ئاذةلَدارييةوة خةريك بووين، باغ و باغاتيَكى زةيتونى زؤرى ليَية، ئةو ئاوةى ثشتى ثيَبةستراوة بؤ كشتوكالَ لةخؤرئاواى هةرمؤتة بةدورى ضةند كيلؤمةتريَك هةلَدةقولَيَت سةرضاوةى كؤمةلَيَك كانى و ئاوةو هةمووى كؤدةبيَتةوةو جؤطةيةكى ئاوى طةورة ثيَكدةهيَنن، هةر لةكؤنةوة كشتوكالَيان ثيَكردووة([1])،لةنيَو طوندى هةرمؤتةشدا كاريَزيَك هةية لةشيَوةى تونيَلَيَك كةئاوى هةشت نؤ بيرى دةضيَتةوة ناو و بؤ رِةزوو باغدارى بةكارهاتووة، ناعوريَكى ئاو هةبووة كة ئيَستا بةكارى نايَت، بةلآم بيرةكةى ماوة، لةنيَو رِةزى هةرمؤتةشدا بةهاران و هاوينان ضةند بنةوانيَك هةلَدةبةسترىَ بؤ ئاودانى رِةزى زةيتون و كشتوكالَ لةوانة: بنةوانى ثشت ناعور، بنةوانى ئاشى، بنةوانى ثيكة، لةخوار رِةزى هةرمؤتة ثاشماوةى دوو ئاش ماوةتةوة كةتا سالآنى ( 1940 ) لةكاردابوون. بةلآم دواى ئةوةى حكومةت ذمارةيةكى زؤر بيرى لةدةوروبةرى سةرضاوة ئاوييةكان ليَدا ئةم ئاو و كانى و كاريَزانة بةتةواوى وشكبوون، بؤية ئيَستا دانيشتوانى هةرمؤتة كةمتر بةئاذةلَدارى و كشتوكالَةوة خةريكن.

   ئةو كةمة ئاوةى هةيبووة لةكؤندا بةشى ثيَداويستى ( 50-70 ) خيَزانى كردووة، بؤية دياردةى كؤضكردن لةهةرمؤتة بؤ شويَنةكانى ترى كوردستان و عيَراق و ولآتانى تر بةردةوام بووة، ئيَستا ذمارةيةكى زؤر مةسيحى هةرمؤتة نيشتةجيَى شارى هةوليَرو سليَمانى و موسل و بةغداو كةركوك و… هتد دواى رِاثةرِينيش وةك زؤربةى خةلَكى كوردستان ذمارةيةكى زؤر طةنجى هةرمؤتة رِوويان كردؤتة هةندةران و بةولآتانى ئةوروثى بلآوبوونةتةوة. ئةمير حةنا دةلَىَ: (( لةتةمةنى طةنجيدا، كةسيَكى بةتةمةنى هةرمؤتة كةناوى يةلدا ثةترؤس بوو ثيَى وتم : ذنيَك بةناوى كالؤ طةورةو كةسانى تريش بؤيانطيَرِاومةتةوة كةلةسالَى 1831 بةهؤى نةخؤشى تاعةنةوة زياتر لةنيوةى دانيشتوانى هةرمؤتة مردوون))([2])كاتآ سالَى 1913 سةرذميَرى دانيشتوانى طوندى هةرمؤتة كراوة، نووسراوة طوندى هةرمؤتة لةسةد كةس ثيَكهاتووة و يةك كليسا و يةك قةشةيان هةية([3])بةثيَى ئةم ذمارةية بيَت ثيَدةضيَت لةسالَى 1913 طوندى هةرمؤتة بيست بؤ بيست و ثيَنج مالَى مةسيحى ليَبووبيَت.

  لةرِؤذى 17 / 10 / 2012 سةرذميَري دانيشتوانى طوندى هةرمؤتةم كرد كة لة( 99 ) مالَى مةسيحى و ( 27 ) مالَى ئيسلام ثيَكهاتووة، ذمارةى مةسيحييةكان ( 437 ) كةسة، ذمارةى موسلَمانةكان ( 127 ) كةسة، تيَكرِاى ذمارةى دانيشتوانى طوندى هةرمؤتة بة مةسيحى و موسلَمانةكان( 564 ) كةسة.تيَكرِايى مالَةكانى هةرمؤتة ( 126 ) مالَة([4]). ئيَستا 2022 ذمارةى دانيشتوانى هةرمؤتة زيدى كردووة, ئيَستا 118 مالَى مةسيحى و 25 مالَى ئيسلامى تيَدا دةذى.

 ناوى هةرمؤتة:

   ناويَكى ئاراميية، ( الآرامي ) لة طوتةى (اًرض الموت) وة هاتووة، ئةمةش شتيَكى طونجاوة، ضونكة رِووداو و شةرِى خويَناوى لةم ناوضةيةدا رِوويداوة بؤية ئةم ناوةيان ليَناوة،( أرض ) بةواتةى خاك و ( الموت ) بةواتةى مردوو ديَت، واتة خاكى مردوان. بؤضونيَكى تريش لةنيَو خةلَكدا هةية كةوا  ئةرِمؤتة بةواتةى ( هةنار ) ديَت بةزمانى سريانى؛ مةسيحييةكانى هةرمؤتة بةهةنار دةلَيَن ( ئةرِمؤتة ) واليَكدةدريَتةوة كة طوندى هةرمؤتة رِةزيَكى زؤرى هةنارى ليَبووة، بؤية ئةم ناوةيان ليَناوة.دةربارةى هةرضوار فؤرمى ناوى (أرمؤتة، أرموطه، هةرمؤتة، أرمؤتا)ش، يوسف سليَمان لة كتيَبى (طنزا) كةبةدةست خةت و زمانى سريانى نووسراوةتةوة وشةى (طنزا) بةواتةى طةنجينة واتة: ( كتيَبى طةنجينة )، ميَذووى نووسينى كتيَبةكة بؤسالَى( 1859 )دةطةرِيَتةوة، ناوى طوندةكةشى تيَداية كةبة ( أرمؤتة ) نووسراوة.([5])بةلآم لة كتيَبى حوذرا كة تةفسيرةكةى( المدار ) كتيَبى نويَذة دووعاى فةرزة بؤ دريَذايى سالَ لةم كتيَبةدا هةرمؤتةبة ( ط ) ( أرموطه ) نووسراوة سالَى (1873)([6])لة كتيَبى ( كشكول) لةم كتيَبةشدا ناوى هةرمؤتة بة (ط ) ( أرموطه ) نووسراوة.([7]) ليَكدانةوةكةمان ئةو هةلَدةطرىَ ئةطةر وشةكة لة( أرض الموت ) هاتبيَت ئةوا كورتكراوةكةشى( أرمؤتة )ية، ضونكة بةثيَى ئةم ليَكدانةوةية ( أرض ) ( ض )ى لىَ سرِاوةتةوةو ماوتةوة ( أر ) وشةى ( موت ) تةنها ( ة ) بؤ زيادكراوة، ضونكة لةكاتى طؤكردندا ناتوانين بلَيَن ( أرموت ) بمانةويَ و نةمانةوىَ دةبىَ بلَيَن ( أرمؤتة ) يان (أرمؤتا)، ضونكة لةكاتى طؤكردن خؤى ئةم ( ة ) ( ا )وةردةطريَت كةدةلَيَن ( أرمؤت ) لةطةلَ وتنةكةى هةست بة ( ة،ا ) بزويَن دةكةين، ضونكة كاتيَك دةلَيَن ( أرمؤت ) لةرِووى فؤنةتيكى دةربرِينةوة زمان دةكةويَتة نيَوان ددانى سةرةوةو خوارةوة كاتيَك زمانت دةكيَشيتةوة بؤ دةربرِينى وشةى تر بزويَنى( ة ) ( ا ) ثةيدادةبىَ، كةوةك بةستنةوةيةك دةبيَت بةوشةكانى ترةوة، يان خؤى ئةوة هةلَدةطريَت( ة ) ( ا ) بخريَتةسةر، لةنووسينة ميَذوويةكانيشدا ئةوانةى لةبةردةستة لةسالَى 1859 ( أرمؤتة ) بةكارهاتووة، ئيَستاش مةسيحييةكانى هةرمؤتة دةلَيَن: ( اُرموته ) نةك ( ارموطه ) رِةنطة طؤرِانى ئةم ( ت ) بؤ (ط)دياردةى زمانةوانى بيَت لة دياليَكتى كرمانجى ناوةرِاستى زمانى كوردى هةنىَ جار لةبيَضووةزارى كؤية ثيتى ( ت ) دةكةن بة ( ط ) بؤ نموونة كةدةلَيَن ( ناتوانى ) لةكؤية دةلَيَن (ناطانى )… واتة ثيتى ( ط) شويَنى (ت)ى طرتؤتةوة، ئةطةر لة وشةى ( ئةرت مؤتة ) هاتبىَ كةبةسريانى واتة خاكى مردوان ( ئةرا ) واتة زةوى، (ت) لةزمانى سريانى ئامرازى ثةيوةنديية وةك لةكوردى دادةلَين( خاكى مردووان)(خاك+ى+مردوو)  ثةيوةستيَكة لةنيَوانيان كة دةلَين  ثيتى (ت)لابراوة  لةبرِطةكةى ترى ( مؤتة )، واتة مردن وةكو خؤى ماوةتةوة، ضونكة بؤطؤكردن( ئةرت مؤتة) قورسة، بؤية ثيتةكان يةكتريان خواردووةو بووة بة(ئةرِمؤتة)، بةلآم قورساييةكةى كةوتؤتة سةر ثيتى ( ر ) بووة بة ( رِ ) لةزمانى سريانى ئةو تايبةتمةنديية هةية كةزؤربةى ( ر )ة لاوازةكان بة ( رِ )ى قةلَةو دةخويَندريَنةوة.

هةرسةبارةت بةناوى هةرمؤتة (ئارنؤلَد): كةسةرؤكى بةشى زمانى سامى بووة لةزانكؤى هايدنثك لةئةلَمانيا كةثيَى واية: ((وشةى مؤتا لةزمانى ئارامى كؤندا واتةى البلدة، طوند ناوضة دةطةيَنيَت، بةلآم بةشى يةكةمى (ئةر- هةر) نازانم ماناى ضيية))([8])خورى([9]) بنياميَن بيث يدكار دةلَيَت:((لةزمانى سريانيدا زؤر ناومان هةية لةدوو شتى ليَكدراو دروستبووين، لةوانة: ئورمية([10])، ئور لةزمانى سريانيدا بةواتاى خاك ديَت، مية بةواتاى ئاو، واتة: خاكى ئاودار([11])، ئور شةليم لة (ئورت شلاما)هاتووة، واتةى خاكى سةلام دةطةيَنيَت، جةند ناويَكى تريشمان هةية لةوانة:ئور، ئوردن، ئةرادن([12])… ))([13])سةبارةت بةناوى  ( ئةرمؤتة ) (هةرمؤتة ) مةسيحييةكانى هةرمؤتة هةموو بة ( ئةرمؤتة) طؤى دةكةن، بةلآم بةزمانى كوردى بة ( هةرمؤتة ) طؤدةكريَت، ئةويش دياردةيةكى زمانةوانيية، لةزمانى كوردى زؤرجار ثيتى( ه ) شويَنى ثيتى( أ ) دةطريَتةوة وةك لةوشةى( ئاوارة ) كة بنةضةى  وشةكةية دةطؤرِيَت بؤ( هاوارة )، (ئةسث) دةطؤريَت بؤ ( ئةسث ) واتة (ه ) شويَنى ( ئـ ) دةطريَتةوة، ئةم دوو ثيتة ئالَوطؤرى دةكةن، ( ئةرمؤتة ) طؤرِاوة بة ( هةرمؤتة ) ليَكدانةوةيةكى تريش بؤ ئةم وشةية هةية ( هةرمؤتة ) بةزمانى سريانى واتة ( هةرمردن )، بةلآم ئةمة لةوةوة نةهاتووة، بةلَكو لةطؤرِانى شويَنى ثيتةكان هاتووة وةك ئاماذةمان بؤ كرد.

  لةئةنجامى ئةو ليَكدانةوةيةدا طةيشتينة ئةوةى بلَيَن ( ئةرمؤتة ) ناوة سةرةكييةكةية، ناوةكانى تر ( ئةرمؤتا ) ( ئةرموطه ) ( هةرمؤتة ) بةدريَذيى ميَذوو بةهؤى دياردةى زمانةوانى دروستبووين، بةلآم ئيَستا مةسيحييةك بةزمانى كوردى قسةبكات، يان بنووسيَت ( هةرمؤتة )بةكاردةهيَنيَت، هةمان كةس كةبةزمانى سريانى يان عةرةبى قسةبكات، يان بنووسيَت ( ئةرمؤتة ) بةكاردةهيَنيَ، واتة هةردوو ناوةكة بةكارديَن و ضةسثاون طؤرِانةكةش لةثيتى ( ه، أ ) داية، بةلآم دةتوانين بلَيَن بنةضةى  ناوةكة ( ئةرِمؤتة )يةو بةواتاى خاكى مردوان ديَت.

لة سةرؤكايةتى شارةوانى كؤية، بةشى هونةرى، نةخشةى شارى كؤية، سالَى 1992، بةثيَوةرى 1/25000 (بلآونةكراوةتةوة). ئةم نةخشةيان ثاراستووة. كة لة خوارةوة خستوومانةتة رِوو:


([1])بةثيَويستى دةزاين ناوى زؤرينةى زةوييةكوشتوكالَييةكانى  هةرمؤتة بخةينةرِوو: كاولةئاش، طةرضةكان، طؤمت لورِكة، زويةسثى، ئةرت جةليل، دارةبةنىَ، كاريَزان، دؤلَى شكارتة، كانى بةردينة، كانيةشلة، بةردةطرِوو(بةرديَكى طةورةى طرِنى طرنى ليَية)، جؤلانىَ، شؤرِىَ، ضوارباغ، قوضةكىَ، سيَملةكة(سيَوملة)، باسكت شيَدة، سةماوةتة، جؤخين سوتايى، عيسؤنة، رِةزى هةويَزان، بانى، طةرضةكان، طردى ضادرى، ثيرةكة، بةلةطين، سةرشاخان، ناوشاخان، سةماوةتة، ثشت خانييان، ثردؤكىَ، ديَرةطضكةلة، طةرى سؤركىَ، شؤرِىَ، طيَوذة، دةربةندؤكة، هيَلانةقةلان، شؤرِيجة، طةرضةكان، جؤمى جاوان، دريَذوكة، ئةحمةدوكة…

ناوى ئةوثارضة زةوييانةى ناورِةزى هةرمؤتة: قؤتةرة، ناورِةزان، رِةزى ثيكة، عةمؤكة، مزة، ثةترِؤسة، ئوسنانة، مام سبة، ثشت جؤطةى ئاشى، شومان، عةولآغا، خواجةكةريم. 

([2])ديدةنى لةطةلَ(ئةمير حةنا سليَمان)، كؤية-هةرمؤتة، 6-7-2013.

([3]) المطران لويس ساكو، المسيحية في كركوك تاريخ وبقاء، كركوك، 2010، ص 106.

([4])دابةشكردنيَكى جوطرافى هةية بؤطوندةكان، ئةوطووندةى دووسةد كةسى تيَدا بيَت بةطوندى بضووك ئةذماردةكريَت. طوندى مامناوةندى تاوةكو ضوارسةدوونةوةتو نؤكةس، طوندى طةورة تاوةكو نؤسةتونةوةتو نؤكةس، طوندى زؤر طةورة لةهةزاركةس تيَثةرِى كردبىَ، هةرمؤتة لةجؤرى سيَيةمة، واتة بةطوندى طةورة ئةذماردةكريَت.

([5]) تاهير ئةحمةد حةويَزى، ميَذوى كؤية،  ب2، مطبعة نمير، بغداد، 1984، ل67.

([6])س.ث.ل 67.

([7])س.ث، ل67.

([8])ديدةنى تويَذةر لةطةلَ(د.وشيار زةكى حةسةن)، لةدايكبووى 1974،  مامؤستاى زانكؤى كؤية، كؤية، 20/12/2012.

([9])خورى ثلةيةكى ئاينيية لةنيَو مةسيحييةكان، واتة ناوى خؤى (بنياميَن)ة، ثلةكانى ئاينى لةكليسادا ئةمانةن: شةماس، قةشة، خورى، مةتران، ثاتريةرك، كاردينالَ، ثاثا.

([10])زؤرجار بؤيان طيَرِاومةتةوة كةطواية وةختى خؤى لةزةمانى عوسمانييةكاندا بةشيَك لةدانيشتوانى طوندى هةرمؤتة ئاوارةى ئورمية بووين و لةنيَو مةسيحييةكان طيرساونةتةوة، طواية تاوةكو سالآنى 1980 خةبةرى يةكتريان زانيووة، منيش لة 15-8-2013 طةشتيَكم بؤشارةكانى رِذهةلآتى كوردستان كرد جومة ئورميةو هةموو كليَساكانى طةرِام لةقةشةو شةماس و كةسة بةتةمةنةكانم ثرسى هيض زانيارييةكم دةستنةكةوت.مةسيحييةكانى ئورمية بةشيَكيان ئاسورين، بةشيَكيشيان كلدانن، بةزمانى سريانى لةطةلَيان دوام، بؤيةش ئةمة باس دةكةم، ضونكة شةرت نيية هةموو مةسيحييةكانى تةنانةت عيراقيش زمانى سريانى بزانن، بؤنموونة؛ بةشيَك لةمةسيحييةكانى موسل زمانى سريانى نازانن، بةزمانى عةرةبى دةثةيظن.

([11])كةسةيرى ئورمية دةكةين دةوروبةرةكةى دةرياضةى ئاوى ليَيةو شويَنيَكى كوشتوكالَى و ئاودارة.

([12])ئةم جؤرةتايبةت مةنديانة تةنها لةزمانى سريانى نيية، كةكؤمةلَة ناوجةيةك بة (ئةر)دةست ثيَدةكةن، لةزمانى توركيش دياردةيةكى ترهةية، ناوى زؤر طوندو ناوجة بةقةرة دةست ثيَدةكةن وةك: قةرة تةثة، قةرة هةنجير… لةناوضةى هةوليَر، لةرِؤذهةلآتى كوردستانيش لةبةينى ئورميةو مهاباد طوندى (قةرةخان)هةية، كةلة(مهاباد)يش دةردةضيت طوندى قةرة بلآخ هةية… 

([13])ديدةنى تويَذةر لةطةلَ(خورى بنياميَن بيث يدكار)، رِؤذهةلآتى كوردستان، ئورمية، 15-8- 2013.

Leave a Comment

پۆستی ئەلیکترۆنییەکەت بڵاوناکرێتەوە. خانە پێویستەکان دەستنیشانکراون بە *

Share via
Copy link
Powered by Social Snap